Lý Hạ : con quái điểu cuối cùng của một thời đại thơ ca

Nguyễn Tôn Nhan (1948 – 2011)

Thi ca đời Ðường đã đi qua hơn hai thế kỉ và năm mươi năm cuối cùng của vương triều thơ ấy đã cho ra đời một loạt thi nhân kì lạ mà trong đó tiếng kêu bi thiết ma quái của con chim lì dị Lý Hạ là diềm báo trước cho sự chấm dứt của thơ và điên loạn.

Ở Việt Nam, người ta đã biết nhiều về đủ mọi phong cách thơ đời Ðường, từ phóng dật diễm tình của thơ Tề Lương, từ khí thế cao sảng của Lý Bạch, từ những vần tha thiết vì đời của |Ðỗ Phủ, từ những câu trong sáng vừa lãng mạn vừa phúng thích của Bạch Cư Dị đến thời duy mĩ diễm lệ của Lý Thương Ẩn, Ðỗ Mục v.v… nhưng rất ít khi có tác giả nào viết về ngôn từ nửa tiên, nửa quỷ của Lý Hạ (chữ này tôi mượn của Nghiêm Vũ trong Thương lãng thi thoại, nguyên văn là quỷ tiên chi từ 海 神 仙 詞.  

Văn học sử Trung quốc gọi Lý Hạ là “thi quỷ quả là có lý do xác đáng, hình như chàng hoặc là tiên hoặc là quỷ nên thường bị chữ quỷ ám ảnh suốt 27 năm tại thế. Ngay bây giờ, tôi chỉ tình cờ đọc lướt vài bài trong Lý Trường cát ca thi của chàng để trích ra môt loạt chữ quỷ mà chàng luôn luôn để rơi xuống ngọn bút lông.

Ngao ngao quỷ mẫu thu giao khốc

嗷 嗷 鬼 母 秋 郊 哭 。

Rên xiết mẹ quỷ khóc ngoài thu
(Xuân phường Chính Tự kiếm tử ca)
Thu phần quỷ xướng Bão gia thi

秋 墳 鬼 唱 鮑 家 詩 ，

Bên mồ thu quỷ đọc thơ nhà họ Bão
(Thu lai)
Quỷ đăng như tất điểm tùng hoa

鬼 燈 如 漆 點 松 花 。

Ðèn quỷ như sơn điểm hoa tùng
(Nam sơn điền trung hành)
Quỷ vũ sái không thảo

鬼 雨 灑 空 草 。

Mưa quỷ rửa cỏ không
(Cảm phóng)
Hải thần sơn quỷ lai tòa trung,
….
Hô tinh chiêu quỷ hâm bôi bàn

海 神 山 鬼 來 座 中 ，
……
呼 星 召 鬼 歆 杯 盤 ，
Thần biển quỷ núi đến trong nhà,

….
Gọi sao vời quỷ đến hưởng bàn rượu.
(Thần huyền)

Người đọc chắc cũng sắp rợn tóc gáy vì tính cách ma quái u viễn của Lý Hạ. Văn học sử Trung Quốc xếp Hạ vào loại các thi nhân duy mĩ cuối đời Ðường, thậm chí có sách còn xếp chàng chung với các thi nhân duy mĩ cùng loại như Vi Ứng Vật, Lưu Vũ Tích, Liễu Tông Nguyên.. (ví dụ bộ Trung Quốc thi sử của Lục Khản Như và Phùng Nguyên Quân). Không biết họ có thấy oan uổng cho Hạ không? Vì thơ chàng, cho dù là loại đẹp (chữ Hán là diễm 艷) nhưng đâu phải là thứ đẹp hương sắc hay thứ đẹp tầm thường hoa nở trăng lên đầy rẫy trong thời ấy? . Thơ chàng đẹp, nhưng là đẹp quái quỷ (như chữ quái diễm 卦 艷 chẳng hạn) đủ xứng đáng cho người đời sau xưng tụng chàng là quỷ tài (xem trong Văn hiến thông khảo 文 獻 通 考)

Ðâu phải đợi đến hôm nay, tôi mới được diễm phúc ca ngợi thơ Hạ, ngay sau khi chàng qua đời, các bậc danh sĩ đại bút như Lý Thương Ẩn, Ðỗ Mục (và nhiều người khác nữa) cũng đã hết lời xưng tụng tài chàng rồi (xin xem phần đầu sách này, các bài Tiểu truyện và Tựa). Ngay gần đây thôi, trước 1975, ở Sài Gòn, tôi được biết đại đức Tuệ Sĩ cũng đã hoàn tất bản thảo và nhà xuất bản An Tiêm của thầy Thanh Tuệ đang sửa soạn ấn hành. Rất tiếc biến cố năm 1975 khiến công trình có tính khai phá đầu tiên (ở Việt Nam) của đại đức Tuệ Sĩ không ra mắt bạn đọc được và đến nay không biết bản thảo quí giá ấy đã thất lạc về đâu.

Mới đây, do chút duyên chữ nghĩa, tôi được gặp người bạn Huỳnh Ngọc Chiến đáng yêu, Chiến tặng tôi bản Lý Trường Cát ca thi mà tôi có ý tìm từ lâu và cũng vì quá yêu tôi, Chiến cho phép tôi viết bài bạt nhỏ này. Tôi có ngập ngừng ngõ ý với Chiến là thơ Lý Hạ rất khó dịch hay, Chiến đáp bạn chỉ dám hi vọng dịch nghĩa và chú thích kĩ lưỡng để giúp người đọc tự đi vào và cảm thụ thơ Lý Hạ từ nguyên tác.

Ý nguyện của một người trẻ tuổi như Chiến đáng để tôi cảm động. Với sự trân trọng thơ Lý Hạ, và với tình của tôi và Chiến, tôi mạo muội được kí tên dưới tác phẩm quí báu này.

Viết tại Ngu Cốc, Gia Định, giữa năm con Rồng (2000)

                                                   Nguyễn Tôn Nhan

Ghi chú : Đây là lời bạt mà anh Nhan đã viết cho tác phẩm Lý Hạ đầu tay của tôi. Tôi quen anh lần đầu tại quán nhậu Đất Phương Nam, đường Huỳnh Tịnh của, Quận 3, Sài Gòn, qua nhà thơ Nguyễn Lương Vỵ. Sau đó thường xuyên  đi lai rai hàng tuần tại 81 Trần Quốc Thảo và Đất Phương Nam cho đến khi anh mất.  Sau khi anh đọc bản thảo, tôi nhờ anh viết lời tựa cho tác phẩm Lý Hạ : Qủy  tài – Quỷ thi của mình thì anh lắc đầu, bảo : “Anh chỉ có thể viết  cho Chiến lời bạt thôi, lời tựa lớn quá!” Đến khi đọc đến câu “vì quá yêu tôi, Chiến cho phép tôi viết bài bạt nhỏ này.”, tôi bảo : “chữ ‘cho phép‘ nghe trịch thượng  kỳ quá anh, đổi lại chữ khác đi.” Anh cười hề hề : “Tau thích thế, mày cứ để nguyên như thế mà in đi.” Lúc đó tôi thực sự lặng người vì cảm động, bởi anh thuộc thế hệ nổi tiếng trên văn đàn miền Nam trước 1975.  khi tôi còn chưa tấp tểnh cầm bút!  Nay anh đã mất, tôi ghi lại những  dòng ngày như  một nén tâm hương thắp cho một người anh có tài và đáng quý trong cái duyên chữ nghĩa. (3.2020)